Dwa miesiące temu napisałam Wam na Facebooku, że odezwali się do mnie eksperci badający wpływ telefonii na nasze życie, którzy chcieliby rozprawić się z mitami dotyczącymi telefonów komórkowych. Poprosiłam Was o napisanie, co Was trapi w tej kwestii, na jakie pytania chcielibyście uzyskać odpowiedzi.  Po dwóch miesiącach pracy wspólnie z ekspertami (m.in. z prof. Andrzejem Krawczykiem, który zajmuje się tym tematem od lat i prowadzi stronę Elektrofakty na ten temat) stworzyliśmy wpis, który na pewno sporo wyjaśni Wam na temat zjawisk, o które pytaliście.

Sama również byłam bardzo ciekawa odpowiedzi na zadane pytania, na które nie znałam odpowiedzi. Oboje z Grześkiem pracujemy przez internet. Prowadzimy swoje firmy, więc praktycznie bez przerwy musimy być w sieci. Nie możemy sobie pozwolić na wakacje offline. Ponadto w naszym domu znajduje się wiele nowoczesnych rozwiązań, które wymagają łączenia z siecią. Przez telefon np.otwieramy bramę wjazdową, garażową, uruchamiamy zraszacze, sprawdzamy ogrzewanie domu, temperaturę wody i kolektorów słonecznych na dachu, ile prądu wyprodukowały ogniwa fotowoltaiczne, sterujemy muzyką w głośnikach umiejscowionych w suficie, telewizorem. Praktycznie nie rozstajemy się więc z telefonem.

Wpis podzieliłam na dwie części. Pierwsza dotyczy mitów na temat telefonów komórkowych, druga natomiast skupia się na kwestiach związanych z siecią 5G. Wiele z Waszych pytań było podobnych. Pogrupowaliśmy je więc i odpowiedzieliśmy zbiorczo na poruszane w nich kwestie.

Mity dotyczące telefonów komórkowych:

• Czy można spać z telefonem pod poduszką? Jeżeli nie, to dlaczego?
• Czy telefon na szafce nocnej stwarza niebezpieczeństwo? Czy lepiej zostawić go poza sypialnią?
• Wpływ ekranu telefonu na problemy ze snem.

Nie ma potrzeby wyłączania telefonu/WiFi na noc. Wszystkie urządzenia dopuszczone do sprzedaży w Polsce, w tym telefony komórkowe, routery WiFi i wszelkiego rodzaju sprzęt RTV i AGD, przechodzą szereg testów pod kątem bezpieczeństwa. Sprzęt elektryczny wprowadzony do handlu w Polsce musi być oznaczony znakiem CE, który jest kluczowym wskaźnikiem spełniania przez produkt wymogów prawnych Unii Europejskiej. W Polsce nadzorem i kontrolą przestrzegania norm dla sprzętu elektrycznego do użytku indywidualnego zajmuje się UOKiK oraz Inspekcja Handlowa.

Inną kwestią jest wpływ ekranu na problemy ze snem. Rzeczywiście, światło niebieskie (emitowane przez wyświetlacze telefonów) hamuje produkcję melatoniny w czasie, gdy poziom hormonu powinien wzrastać. Światło ekranu pobudza komórki siatkówki, przekonując ciało, że jest dzień. To z kolei wpływa na nasz cykl snu. Według wyników badań osoby, które spędzają więcej czasu przy swoich smartfonach, szczególnie przed snem, śpią krócej, mniej przy tym wypoczywają i potrzebują więcej czasu, by zasnąć. Warto wiedzieć, że długotrwała, zła jakość snu może być przyczyną wielu poważnych chorób. Jeżeli przed snem musimy korzystać z telefonu, warto zainstalować sobie aplikację zmieniającą barwę ekranu na cieplejszą – pomarańczową. 

Telefon, z którego aktualnie nie korzystamy nie „promieniuje”. Fale elektromagnetyczne emituje jedynie w momencie pobierania danych czy informowania nas o przychodzącym połączeniu, wiadomości. Poranne wyczerpanie może być efektem złego snu i zbyt późnego zaśnięcia, a nie promieniowania. 

• Czy długie rozmowy telefoniczne i korzystanie z Internetu w telefonie mogą mieć związek z silnymi bólami głowy?
  • Czy codzienne, długie rozmowy przez telefon mogą mieć wpływ na jakieś dysfunkcje w mózgu? Albo wpływ na słuch? Bo jednak telefon przy głowie codziennie z jednej strony przez długi czas może oddziaływać na słuch.
  • Po jakim czasie korzystanie z telefonu może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie?
  • Czemu jak długo rozmawiam przez iphone’a to później boli mnie ucho w środku i czuję jakbym w nim coś miała?
  • Na ile rozmawianie przez słuchawki na kablu poprawia sytuację nagrzewania głowy – o ile taki efekt jest?
  • Czy w trakcie nawiązywania połączenia, kiedy telefon łączy się z siecią, nie powinno się go trzymać przy głowie ze względu na szkodliwość fal na mózg?

Coraz częściej i chętniej otaczamy się w naszym życiu urządzeniami, które ułatwiają życie i podnoszą nasz codzienny komfort. Dlatego naukowcy w różnych krajach prowadzą od wielu lat badania na temat wpływu pola elektromagnetycznego na zdrowie człowieka i jego środowisko. Francuscy naukowcy nie stwierdzili związku pomiędzy występowaniem nowotworów mózgu, a normalnym korzystaniem z telefonów komórkowych, pełne wyniki badania: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24816517). W ciągu ponad 30-letniej historii badań naukowych nad wpływem telefonii komórkowej na zdrowie człowieka, nie wykazano jej negatywnych skutków. Dla porównania, badania przeprowadzone przez duńskich naukowców na całej populacji Danii korzystającej z telefonów komórkowych w latach 1990-2007 (3,8 mln osób), nie wykazały żadnego związku pomiędzy nowotworami mózgu, a korzystaniem z telefonów komórkowych: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22016439.

Jeśli chodzi o długie rozmowy przez telefon, fale emitowane przez telefon komórkowy są od kilkuset do kilku tysięcy razy słabsze od tych używanych np. w kuchenkach mikrofalowych oraz rozchodzą się w różnych kierunkach, nie mając istotnego wpływu na temperaturę naszego ciała. Rzeczywiście, podczas rozmowy możemy poczuć ciepło, ale w głównej mierze wynika to z zaburzenia obiegu powietrza oraz normalnego nagrzewania się samego telefonu podczas pracy, a nie z energii emitowanego pola elektromagnetycznego. Zresztą jest to efekt znacznie słabszy niż np. w przypadku gorącego prysznica. Tak jak w przypadku gorącej kąpieli – ten nieznaczny wzrost temperatury nie wpływa negatywnie na zdrowie. Niezależnie od tego, jak długo rozmawialibyśmy przez telefon, fale radiowe nie spustoszą naszej głowy, bo nie mają takiej mocy. Nie musimy też obawiać się o to, że w momencie przychodzącego połączenia promieniowanie jest na tyle silne by nam zagrozić ?

Niektóre osoby uważają się za „elektrowrażliwe”, jednak badania naukowe wykazują brak związku pomiędzy korzystaniem z urządzeń elektrycznych dopuszczonych do użytku domowego, a symptomami opisywanymi jako „elektrowrażliwość”. Wyniki serii badań przeprowadzonych z udziałem 56 osób określających siebie jako „elektrowrażliwe” i 120 ochotników wskazują wyraźnie, że takie zjawisko nie istnieje. Osoby określające siebie jako „elektrowrażliwe” odczuwały symptomy mimo wyłączonych urządzeń emitujących pole elektromagnetyczne. Badacze wskazują, że odczuwane przez osoby „elektrowrażliwe” symptomy mogą mieć podłoże psychosomatyczne. Pełen opis wyników badania tu: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2072835/

• Wpływ telefonu w kieszeni kobiety w ciąży na płód oraz obecność telefonu w pobliżu niemowlaka. Czy ma wpływ na rozwój dziecka?

Korzystanie z telefonów komórkowych w ciąży jest całkowicie bezpieczne – normy dotyczące emisji pola elektromagnetycznego przez urządzenia elektryczne są ustalane tak, aby urządzenia użytku domowego były bezpieczne zarówno dla dzieci, kobiet w ciąży jak i osób starszych. Co więcej, norwescy naukowcy po przebadaniu 50 000 matek z dziećmi stwierdzili, że korzystanie z telefonu komórkowego podczas ciąży korzystnie wpływa na rozwój zdolności językowych dziecka, więcej tu: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28870201.

• Jakie rodzaje promieniowania emituje telefon i jaki jest ich wpływ na użytkownika. Fajnie byłoby zobaczyć wyszczególnione każde (cieplne, widzialne fale radiowe itp.) z podanymi wartościami i wartościami dopuszczalnymi. Czy korzystanie z telefonu, który działa w granicach tych norm jest szkodliwe?

Fale radiowe emitowane przez  telefon komórkowy zaliczają się do promieniowania niejonizującego i nie mają negatywnego wpływu na człowieka i środowisko. Oddziaływanie promieniowania na materię zależy od długości fali oraz częstotliwości promieniowania – im wyższa częstotliwość tym większą energię niesie fala. Energia fal emitowanych przez telefony i stacje bazowe jest zbyt mała by uszkodzić komórki komórki lub DNA w naszych ciałach i powodować powstawanie nowotworów. Szczegółowo przeanalizowali to Ola i Piotrek z Crazynauka.pl na swoim blogu: https://www.crazynauka.pl/czy-telefony-komorkowe-szkodza-zdrowiu-sprawdzamy/ 

• Czy nadajniki telefoniczne emitują szkodliwe promieniowanie? Czy posiadanie nadajnika na dachu bloku, jaki zamieszkuję, jest dobrym pomysłem?
  • Zależność odległości masztu na aktywność funkcji poznawczych (szczególnie u dzieci).
  • Jakie promieniowanie i w jakich kierunkach generuje antena telefonii komórkowej? Z jakim ryzykiem wiąże się mieszkanie pod taką anteną? 

Stacje bazowe mają różną moc nadawczą – zależy ona od ich rodzaju, a także tego jak dużo abonentów dana stacja obsługuje. Niezależnie jednak od tego, promieniowanie elektromagnetyczne emitowane przez nadajniki stacji bazowych nie ma wpływu na nasze zdrowie, gdyż duże natężenie pola występuje wyłącznie w najbliższym otoczeniu nadajnika: w miejscach w których nie przebywają przypadkowi przechodnie. Natężenie pola maleje bardzo szybko wraz z oddalaniem się od anteny.

Warto pamiętać, że nowsze technologie, np. LTE są bardziej efektywne (mniejsza moc wystarcza do przesłania tej samej informacji), a nadajniki stacji bazowych mają moc kilkudziesięciu watów, w przypadku 5G ta moc będzie jeszcze mniejsza. Dla porównania – nadajniki w telefonach mają moc ok. 1 W, zależnie od modelu. (Źródło: http://malopolska.btsearch.pl/PM/2_3.php)

Należy jednak pamiętać, że wraz z  odległością od stacji bazowej, poziom pola elektromagnetycznego pochodzącego z jej nadajników maleje i zazwyczaj jest  wielokrotnie niższy niż poziom pola emitowanego przez działający telefon.

Stacje bazowe instalowane na budynkach mieszkalnych i biurowych spełniają rygorystyczne polskie normy, co gwarantuje ich całkowite bezpieczeństwo dla ludzi i środowiska. Poziom emitowanego przez stacje bazowe pola elektromagnetycznego podlega nadzorowi Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Co więcej, natężenie pola elektromagnetycznego bezpośrednio pod nadajnikiem stacji bazowej jest bardzo niskie. Wynika to z faktu, że anteny stacji bazowych mają charakterystykę kierunkową i tak kształtują wiązkę fali, aby rozchodziła się poziomo. Dodatkowo dochodzi tłumienie fal radiowych przez dach budynku.  

• Jak zabezpieczyć mieszkanie przed negatywnym wpływem promieniowania? Bo, jak rozumiem, swoje telefony możemy wynieść z sypialni, wyłączyć itp., ale już za ścianą mamy sąsiadów i ich telefony, wifi i cały ten elektrosmog.

Istnieją różnego rodzaju materiały pochłaniające fale radiowe, stosowane głównie w przemyśle, np. do izolacji (ekranowania) niezwykle czułych urządzeń laboratoryjnych. Korzystanie z takich zabezpieczeń w domowych warunkach jest całkowicie zbędne, gdyż urządzenia elektryczne dopuszczone do sprzedaży w Polsce spełniają rygorystyczne normy i są całkowicie bezpieczne dla naszego zdrowia.

W internecie można znaleźć produkty reklamowane jako tłumiące lub nawet zatrzymujące promieniowanie elektromagnetyczne, takie jak specjalne farby, odzież czy kryształy neutralizujące PEM. Niestety sprzedaż tych produktów nie ma na celu ochrony przed promieniowaniem elektromagnetycznym, ponieważ to zwyczajnie nie działa, lecz uzyskanie korzyści majątkowych od oszukiwanych kupujących.

W kwestii elektrosmogu i tego czy takie zjawisko w ogóle istnieje, polecam artykuł prof. Andrzeja Krawczyka, prezesa Polskiego Towarzystwa Zastosowań Elektromagnetyzmu, który od lat zajmuje się tym tematem: http://ptze.pl/elektrofakty/?article=elektrosmog-w-pogoni-za-sensacyjnymi-naglowkami

• Telefon a glejak? Czy są jakieś badania na temat wpływu telefonii komórkowej na rozwój nowotworów mózgu, w szczególności glejaka?

Fale radiowe nie są uznawane za potencjalną przyczynę powstawania nowotworów przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Jednocześnie ich wpływ na nasze zdrowie cały czas pozostaje pod obserwacją naukowców. Światowa Organizacja Zdrowia klasyfikuje zjawiska i substancje, z którymi może się zetknąć człowiek, na pięć kategorii. Pierwsza grupa to substancje i zjawiska kancerogenne, do których należy m.in. nikotyna i palenie papierosów. Druga grupa (oznaczona jako 2A) to zjawiska i substancje prawdopodobnie kancerogenne, zaliczają się do nich m.in. smażone potrawy oraz jedzenie czerwonego mięsa. Są one uznawane za prawdopodobnie kancerogenne, ponieważ pewne badania naukowe wykazały, że zachodzi korelacja pomiędzy nimi a chorobami nowotworowymi, inne zaś tego związku nie potwierdziły. Kolejna grupa (2B) to zjawiska i substancje, których wpływ na rozwój nowotworów wymaga dalszych badań, ale nie oznacza to, że zdaniem WHO wpływ taki istnieje. W tym przypadku badania naukowe nie wykazały działania rakotwórczego, ale też go jednoznacznie nie obaliły. Do tej kategorii zaliczane są fale radiowe, będące częścią pola elektromagnetycznego (PEM) ale też ekstrakt z miłorzębu japońskiego, aloe vera czy zawód strażaka.

Pełna lista sporządzona przez IARC (Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem): http://monographs.iarc.fr/ENG/Classification/latest_classif.php

W 2010 roku przeprowadzono badania Interphone, opublikowane w International Journal of Epidemiology i przeanalizowano kilka tysięcy przypadków pojawienia się nowotworów. Nie odnotowano zwiększonej liczby przypadków występowania nowotworów (m.in. glejaka i oponiaka) u osób, które korzystają z komórek. Wyniki kolejnych badań (przebadano ponad 790 tys. kobiet mieszkających na Wyspach Brytyjskich), tym razem z 2013, które ponownie pojawiły się w tym piśmie, również nie wykazały zależności pomiędzy wzrostem zachorowalności na glejaka czy inne nowotwory, a używaniem telefonów komórkowych.

• Rzekomo zgubny wpływ telefonów komórkowych na dzieci – że niby jak przedszkolak porozmawia z babcią przez stary przedpotopowy telefon analogowy to jest ok, ale jak użyje komórki – to zgubny wpływ elektroniki uczyni z niego zombiaka
  • Jak telefon działa na mózg małego dziecka? Czy działa źle gdy rozmawia czy nawet jeśli ogląda np. bajki na smartfonie?
  • Wpływ telefonu, telewizji i komputera na małe dzieci.
  • Wpływ telefonu, a właściwie to sieci bezprzewodowej na mózg dziecka. Podobno zabija szare komórki. Na ile jest to prawdą?

Telefony i sieć komórkowa same w sobie nie mają wpływu na zdrowie dziecka. Jednak nadużywanie przez dziecko tabletów, telefonów, laptopów czy komputerów  może wiązać się z problemami z koncentracją, nadpobudliwością, a nawet uzależnieniem.

Badania naukowe wskazują, że nadmierne korzystanie z telefonów komórkowych przez dzieci (np. wielogodzinne granie lub oglądanie bajek), powoduje niekorzystny wpływ na ich zachowanie – problemy z koncentracją czy nadpobudliwość. Takie samo zjawisko obserwowane jest w przypadku nadmiernego oglądania telewizji przez dzieci – negatywny wpływ na zachowanie mają przede wszystkim treści pobudzające zmysł wzroku i słuchu. Nie ma to natomiast żadnego związku z falami radiowymi wykorzystywanymi w telekomunikacji, a telefony komórkowe jako urządzenia są całkowicie bezpieczne, zarówno dla dzieci jak i dorosłych.

Wyniki największego badania wpływu fal radiowych na słuch, przeprowadzone również z udziałem 52 680 dzieci, nie wykazały związku pomiędzy wadami słuchu, a promieniowaniem elektromagnetycznym telefonu komórkowego (wyniki tu: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3625978/ ).

• Czy promieniowanie telefonu jest mniejsze gdy smartfon jest podłączony do domowego wi-fi, czy gdy bezpośrednio z internetem telefonii komórkowej-satelity?

Większość routerów Wi-Fi działa w zakresie częstotliwości 2,4-2,5 GHz (zbliżonej do tej wykorzystywanej przez telefony komórkowe) oraz 5, 5,3 lub 5,8 GHz. Poziom promieniowania elektromagnetycznego emitowanego przez wszystkie wymienione typy routerów dla przebywających w pobliżu ludzi jest znacząco niższy niż w przypadku promieniowania, którego doświadczamy, kiedy rozmawiamy przez telefon komórkowy. Badania pokazały, że większą dawkę promieniowania pochłania osoba rozmawiająca przez 20 minut przez telefon komórkowy niż ktoś, kto przez rok przebywa w pobliżu routera Wi-Fi. Nie zapominajmy jednak, że nadal są to dawki obojętne dla naszego organizmu.

• Czy noszenie telefonu w spodniach ma wpływ na płodność?

Urządzenia elektroniczne mogą mieć negatywny wpływ ze względu na dużą wrażliwość cieplną jąder. Naukowcy nie zauważyli jednak negatywnego wpływu samych fal radiowych z telefonów komórkowych na jakość nasienia, wyniki tu: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5303122/

Urządzenia takie jak laptopy czy telefony komórkowe podczas pracy nagrzewają się. Trzymane w okolicach krocza mogą powodować wzrost temperatury jąder, a co za tym idzie – przyczyniać się do zmniejszenia jakości spermy. Dlatego zaleca się, aby mężczyźni nie trzymali laptopów na kolanach, a telefonów komórkowych w kieszeniach spodni. 

• Wifi i jego wpływ na dorosłego i dziecko.

Jak wyżej – WiFi nie ma wpływu na nasze zdrowie.

• Czy telefon nagrzewa tkanki ciała?

Nie. Eksperyment z udziałem 10 telefonów, które miały na celu podgrzać kawałek mięsa przeprowadzili Ola i Piotrek z bloga Crazynauka.pl, o których wspominałam wcześniej – https://youtu.be/BtfhRG6UXwM?t=1

• Jaka jest różnica przy aktywnym telefonie, a telefonie w czasie czuwania albo z włączonym trybem samolotowym?

Pod kątem naszego zdrowia żadna. Niektóre linie lotnicze mogą jednak poprosić o wyłączenie telefonu (lub przełączenie go w tryb samolotowy), aby nie zakłócać ich sygnału, lecz tak naprawdę nigdy nie potwierdzono takiej zależności i coraz więcej linii lotniczych z tego rezygnuje.

• Czy przy słabym zasięgu sieci telefon jest mniej bezpieczny?

Przy słabym zasięgu telefon musi emitować fale radiowe z większym natężeniem, aby uzyskać połączenie ze stacją bazową, jednak maksymalna moc z jaką działa telefon komórkowy jest całkowicie bezpieczna i mieści się w obowiązujących normach – inaczej urządzenie nie byłoby dopuszczane do sprzedaży.

• Czy słuchawki na bluetooth, to strzał w kolano ze względu na fale?

Standardowo bluetooth korzysta z fal radiowych w paśmie częstotliwości ISM 2,4 GHz, które są obojętne dla naszego zdrowia.

---

Sieć 5G – fakty i mity

Zadaliście takie pytania:

• • Dlaczego sieć 4G była bezpieczna, a sieć 5G ma usmażyć nam mózgi?
  • Technologia 5G i jej wpływ na nasze zdrowie. Podobno wpływ kiepski a tam, gdzie to zostało wprowadzone wyginęło wiele ptaków.
  • Wpływ telefonów na zwierzęta (w tym bardzo ważne pszczoły), chyba niewielu jest znany. Chyba warto o tym mówić. Nie piszę tylko o 5G a ogólnie.
  • Mamusie się pytają o wpływ 5G A mnie interesuje również 3G i 4G. Jak one oddziaływują na nasz organizm? 
  • 5G – zagrożenia: fakty i mity.
  • Czy jak wejdzie 5G to naprawdę wypali nam mózgi :)?
  • Technologia 5G – jakie skutki może przynieść jej wprowadzenie dla naszego zdrowia?

Pozwólcie, że odpowiem na nie zbiorczo, w jednym wpisie. 

5G to – mówiąc najprościej – piąta generacja w rozwoju sieci komórkowej. Dzięki niej pobieranie i wysyłanie danych będzie działać znacznie szybciej. 

O tym, czym się różni 1G, 2G, 3G, 4G i 5G szczegółowo, ale i bardzo przystępnym językiem napisał prof. Andrzej Krawczyk na swoim blogu Elektrofakty

http://ptze.pl/elektrofakty/?article=5g-rewolucja-czy-ewolucja

Zdarza się, że w artykułach o 5G pojawiają się terminy promieniowania elektromagnetycznego. Wszyscy boimy się promieniowania, ponieważ kojarzy nam się często z promieniowaniem atomowym (jonizującym), z Czarnobylem. Jednak według badań tak samo, jak 1G nie miało wpływu na nasze zdrowie, tak samo nawet 6G nie będzie miało takiego wpływu. 

Pole elektromagnetyczne jest stanem przestrzeni, w której płyną fale elektromagnetyczne. Pole elektromagnetyczne ma bardzo dużą skalę częstotliwości – od bardzo niskich, czyli od 50Hz, do teraherców. Jest taka granica, która dzieli pole elektromagnetyczne ze względu na częstotliwość na tzw. pole o charakterze niejonizującym i jonizującym. Pola niejonizujące znajdujemy w energetyce (w przewodach), w telefonii komórkowej, przekazach radiowych i telewizyjnych. Od tych pól jest daleka droga do promieniowania jonizującego, które rzeczywiście niszczy atomy i jest uznawane za rakotwórcze. Pole elektromagnetyczne w zakresie niejonizującym jest obojętne dla człowieka

Ponadto w tej chwili Polska ma najniższe i najbardziej restrykcyjne limity gęstości mocy w Europie (power density limits – PDL). Zostały one ustanowione w 1984 r. na  podstawie standardów obowiązujących w tamtym czasie w Związku Radzieckim. Obowiązujące limity gęstości sieci stawiają pod znakiem zapytania wprowadzenie w Polsce technologii 5G. Więcej na ten temat możecie przeczytać w badaniu:  Wpływ limitów gęstości mocy (PDL – Power Density Limits) na łączność bezprzewodową: czy Polsce grożą opóźnienia w rozwoju 5G?

http://image-src.bcg.com/Images/Effects-Polish-Power-Density-Limits_tcm78-196349.pdf

oraz w artykule perspektywy rozwoju mobilnego internetu w Polsce:

https://www.itl.waw.pl/pl/aktualnosci/biezace-wydarzenia/1559-mobilny-internet-raport

Odnośnie wyginięcia ptaków i wpływie 5G na inne zwierzęta naprawdę starałam się znaleźć rzetelne źródła, które potwierdzałyby te tezy. Niestety (albo i stety), nic takiego nie udało mi się znaleźć.

---

Wpis powstał przy współpracy i wsparciu merytorycznym specjalistów z Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji.